زبان خَلَجی یکی از زبانهای آلتایی از شاخه ترکی است.
خلجی ادامه گویش ترکی باستان آرغو است.[?]
خلج‌ها از آسیای میانه به سوی غرب آمدند و یکی از نخستین قبایل ترک بودند که از آمودریا گذشتند و روانه مناطق غربی شدند. بیشتر در غزنی افغانستان و استان مرکزی ایران سکنی گزیدند.[?]
نشانه‌های تاریخی نشان می‌دهد که خلج‌ها به احتمال زیاد در اصل مردمی آریایی‌نژاد و گروهی از سکاها بوده‌اند که در آسیای میانه ترک‌زبان شده‌اند.[?]
به نظر پرفسور گرهارد دورفر (Gerhard Doer Fer) مهم‌ترین ویژگی زبان ترکی خلجی درآن است که بسیاری از ویژگی‌های ترکی باستان را درآواها حفظ کرده‌است؛ به عنوان مثال حرف«ه» که از دوران پروتو تورک باقی مانده و قبلاً هم «پ» بوده‌است. بنابراین ترکی خلج از ترکی قدیم یعنی زبان گوگ‌تورک‌ها که درکتیبه? اورخون باقی مانده‌است، قدیمی‌تر است. همچنین پرفسور دورفر، با مشاهده? پاره‌ای ویژگی‌های مشترک ترکی خلجی و ترکی قدیم آرغو به این نتیجه رسیده‌است که خلج‌های مرکز ایران فرزندان همان آرغوها هستند که در زمان محمود کاشغری یعنی نهصد سال قبل در آسیای میانه بین اسفیجاب (تالاس و بلاساغون)زندگی می‌کردند و از ترک شدن سغدی‌ها به وجودآمده‌اند. ویژگی‌های این زبان بدین صورت است:
?.صدای(د)به مشابه ترکی باستانی در ترکی خلجی نیز باقی مانده و به(ی)تبدیل نشده؛ مانند:هاداق(آیاق=پا)/هادوری (آیری=جدا)/ اودانماق(اویانماق=بیدار- شدن).این عدم تغییر در صدا در زبانهای ترکی موجود فقط در ترکی تووا در جنوب سیبری باقی مانده‌است.
?.حرف(ی)در اکثر کلمات باقی مانده و از بین نرفته‌است؛ مانند: ییل(ایل=سال)، یپلیک (ایپلیک=طناب).
?.حروف(ق)و(گ)مانند گذشته باقی مانده‌اند و از بین نرفته‌اند؛ مانند: سیچقان (سیچان=موش)، تاووشقان /تؤوشقان (دؤوشان=خرگوش)، یونگ(یون=پشم)، قیسقه(قیسسا=کوتاه)، کورگئگ(کوره ک=پارو).
?.در انتهای بسیاری از کلمات هنوز کسره و فتحه استفاده می‌شود و به (ایی)تغییر نکرده‌است؛ مانند:تیشه (دیشی=مونث)، تره(دری=پوست) آلتا (آلتی = شش).
?.در ترکی خلجی به جای کلمه (دییل یا دییر)به معنای (نیست) مانند ترکی قدیم از کلمه (داغ)استفاده می‌شود.
?.صامتها(کوتاه، بلند، دیفتونگ)هنوز به شکل ترکی باستانی باقی مانده، در حالی که در اکثر زبانهای ترکی این صامتها کوتا یا نسبت به قبل کوتاه‌تر شده‌اند؛ مانند:اوون(اون- دَه)، هئو (ائو=خانه) کؤز (گوز=چشم)، قول (قُل=بازو)، یورقان (یُرقان= لحاف).
?. «ه» اول کلمات از دوران ترکی مادر (قبل از ترکی قدیم قرون ?-?م)باقی مانده، در حالی که در سایر زبانهای ترکی بسیار نادر است؛ مثلاً هاز(آز=کم)، هاقاچ(آقاج= درخت)، هوزوم(اوزوم= انگور)، هئو (اِئو=خانه)، هوچاق(اوجاق)، هتک (اتک= دامن).
?.حرف(ک)نیز در اول بسیاری از کلمات باقی مانده و به (گ)تبدیل نگردیده‌است؛ مانند:کؤن /کین (گون=آفتاب، روز)، کئچه (گئچه=شب)، کؤرمک (گؤرمک = دیدن)، کؤز/کئز (گوز=چشم).
?.دیگر ویژگی زبان خلجی وجود حرف(ت)در اول کلمات به جای حرف(د)است؛ مانند:تیل (دیل=زبان)، تیش (دیش=دندان) تؤش (دوش = سینه)، تیرناق (دیرناق=ناخن)، تیز (دیز= زانو)، تورت (دورت=چهار).
??.در وسط کلمات حرف(غ)به صورت(ق)تلفظ می‌شود؛ مانند:بوقاز (بوغاز=کلو).
??.کلماتی که در ترکی آذربایجانی به (خ)ختم می‌شوند، در خلجی به (ق)ختم می‌شوند؛ مانند: توق (توخ= سیر)، قولاق (قولاخ= گوش)، بارماق/ (بارماخ= انگشت)، تورپاق(تورباخ= خاک)، اوزاق (اوزاخ=دور).
??.در ترکی خلجی پسوند مفعول عنه (از) مانند ترکی قدیم (دا) یا(ده) است، در حالی‌که در ترکی امروزی، (دان) و (دن) است؛ مثال: بیز او بؤز سودا ایچتیک. (ما از آن آب خنک نوشیدیم). نئرده کئلی یورین؟ (از کجامی آیی؟).
??.حرف (نی) ترکی قدیم که در ترکی اوغوز و بسیاری لهجه‌های دیگر به(ی) تبدیل شده، در ترکی خلج مانند ترکی قدیم آرگو به(ن) تبدیل شده‌است. مانند: کون/قون=گوسفند که در ترکی قدیم، کونی/قونی و در ترکی امروزی کویون و در لهجه آذربایجانی قویون گفته می‌شود.[?]
| ||||||||||||||||||||||||||
کلمات کلیدی:
